Phân tâm là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa phân tâm trong tâm lý học

Phân tâm (distraction) là hiện tượng tâm lý khi sự chú ý của cá nhân bị chia nhỏ hoặc chuyển hướng khỏi nhiệm vụ chính bởi các kích thích không liên quan. Đây là một dạng xáo trộn trong dòng chú ý, gây suy giảm hiệu suất nhận thức và cản trở quá trình xử lý thông tin. Trong tâm lý học nhận thức, phân tâm thường được phân biệt rõ với mất chú ý hoàn toàn (inattention) bởi đặc điểm: cá nhân vẫn nhận thức được nhiệm vụ nhưng không thể duy trì sự tập trung cao độ.

Khái niệm phân tâm không chỉ áp dụng trong tâm lý học mà còn được nghiên cứu sâu rộng trong các ngành như giáo dục, khoa học thần kinh, an toàn lao động và khoa học máy tính. Trong các mô hình nhận thức hiện đại, phân tâm được xem là một hiện tượng liên quan đến sự cạnh tranh tài nguyên nhận thức giới hạn của bộ não – cụ thể là khả năng xử lý song song thông tin trong thời gian thực.

Theo nghiên cứu được công bố trên NIH PMC 2021, phân tâm có thể bắt nguồn từ hai nhóm nguyên nhân chính: nội sinh (do trạng thái tâm lý hoặc hoạt động tư duy bên trong như hồi tưởng, tưởng tượng, lo âu) và ngoại sinh (tác nhân môi trường như âm thanh, ánh sáng, thông báo từ thiết bị số). Mức độ và tần suất phân tâm có thể ảnh hưởng đến chất lượng học tập, khả năng phản xạ và hiệu suất công việc.

Cơ chế hoạt động của phân tâm

Phân tâm xảy ra khi có sự gián đoạn trong hệ thống điều phối chú ý, chủ yếu do cạnh tranh tài nguyên xử lý giữa các kích thích đến não bộ. Vùng vỏ trước trán (prefrontal cortex) đảm nhận vai trò quản lý điều hành chú ý, lọc bỏ các tín hiệu không cần thiết và duy trì tập trung vào nhiệm vụ ưu tiên. Khi một tác nhân mới thu hút sự chú ý mạnh mẽ (salient stimuli), cơ chế lọc bị phá vỡ và sự tập trung chuyển sang đối tượng mới, tạo ra hiện tượng phân tâm.

Các nghiên cứu điện sinh lý học cho thấy, trong trạng thái bị phân tâm, điện thế liên quan đến sự kiện (event-related potentials – ERP) của não bộ sẽ có sự thay đổi, đặc biệt ở các vùng thùy đỉnh (parietal) và vỏ trán. Các sóng P300 – vốn đại diện cho quá trình đánh giá nhận thức – thường xuất hiện trễ hơn hoặc yếu hơn khi cá nhân bị phân tâm. Điều này chứng minh sự ảnh hưởng rõ rệt của phân tâm lên tiến trình xử lý thông tin.

Trong một thí nghiệm mô phỏng tình huống lái xe, Frontiers in Psychology cho thấy nhóm lái xe có bật điện thoại di động có phản ứng chậm hơn 20–30% so với nhóm không bị phân tâm. Những dữ kiện này phản ánh rằng ngay cả các phân tâm nhỏ, như tiếng chuông hay hình ảnh động trên màn hình, cũng đủ để làm giảm tốc độ phản hồi và tăng nguy cơ tai nạn trong các nhiệm vụ đòi hỏi phản xạ nhanh.

Phân loại phân tâm

Phân tâm có thể được phân chia theo nhiều tiêu chí để thuận tiện cho nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn. Dưới đây là ba hệ tiêu chuẩn phân loại phổ biến được chấp nhận trong giới khoa học hành vi:

• Theo nguồn gốc kích thích:
  • Nội sinh (internal distraction): do các quá trình tâm lý như lo âu, hồi tưởng, tưởng tượng, hoặc rối loạn suy nghĩ.
  • Ngoại sinh (external distraction): do các yếu tố từ môi trường như tiếng ồn, ánh sáng mạnh, hình ảnh động, tin nhắn điện thoại.
• Theo đặc điểm thời gian:
  • Ngắn hạn: chỉ diễn ra trong vài giây hoặc phút, dễ khôi phục tập trung.
  • Dài hạn: lặp đi lặp lại hoặc kéo dài, thường liên quan đến rối loạn tâm thần như ADHD.
• Theo hoàn cảnh xuất hiện:
  • Trong học tập: giảm khả năng tiếp thu, ghi nhớ và tư duy logic.
  • Trong lao động: tăng tỷ lệ sai sót, giảm năng suất và chất lượng công việc.
  • Trong sinh hoạt cá nhân: làm gián đoạn giao tiếp, mất kết nối cảm xúc.

Bảng dưới đây tóm tắt một số phân loại và đặc điểm của phân tâm:

Loại phân tâm	Ví dụ điển hình	Hậu quả thường gặp
Nội sinh	Suy nghĩ lan man trong giờ học	Mất thông tin bài giảng, điểm kém
Ngoại sinh	Tiếng điện thoại khi lái xe	Giảm phản xạ, tai nạn giao thông
Dài hạn	ADHD ở trẻ em	Khó học tập, giảm tương tác xã hội

Tác động của phân tâm đến nhận thức và hành vi

Phân tâm ảnh hưởng tiêu cực đến các chức năng nhận thức then chốt như chú ý có chủ đích, trí nhớ làm việc, kiểm soát ức chế và tốc độ xử lý. Trong các nghiên cứu về học sinh – sinh viên, mức độ phân tâm cao có tương quan nghịch với điểm số, khả năng tiếp thu kiến thức mới và khả năng chuyển đổi giữa các tác vụ.

Khi bị phân tâm, cá nhân dễ mắc sai sót trong các nhiệm vụ đòi hỏi độ chính xác cao. Trong lĩnh vực lao động sản xuất, người lao động bị phân tâm bởi thiết bị di động sẽ mất trung bình 23 phút để lấy lại trạng thái tập trung ban đầu – theo thống kê từ Harvard Business Review. Sự gián đoạn thường xuyên dẫn đến tích tụ áp lực, giảm động lực và làm gia tăng các hành vi trì hoãn.

Ở cấp độ thần kinh, phân tâm làm gián đoạn sóng alpha – liên quan đến trạng thái thư giãn và tập trung nội tâm. Sự sụt giảm hoạt động điện não tại vùng trán – đỉnh còn ảnh hưởng đến khả năng ghi nhớ thông tin ngắn hạn và ra quyết định, đặc biệt ở người trưởng thành tiếp xúc quá mức với đa nhiệm số (digital multitasking).

Nguyên nhân phổ biến gây phân tâm

Các tác nhân gây phân tâm có thể được chia thành ba cụm chính: kích thích giác quan mạnh, kích thích cảm xúc và kích thích nhận thức. Kích thích giác quan bao gồm tiếng ồn đột ngột trên 70 dB, ánh sáng chớp hoặc chuyển động nhanh trong tầm nhìn ngoại vi; đây là cơ chế sinh tồn của não nhằm ưu tiên tín hiệu “nguy hiểm” tiềm ẩn. Kích thích cảm xúc xuất phát từ nội dung gây hưng phấn hay lo âu – ví dụ thông báo mạng xã hội, email khẩn; chúng kích hoạt hệ viền, làm tăng tiết dopamine và kéo chú ý rời khỏi nhiệm vụ.

Kích thích nhận thức xảy ra khi nhiệm vụ chính và kích thích ngoài luồng cạnh tranh cùng một hệ thống tri thức. Ví dụ, nghe podcast trong khi viết báo cáo đòi hỏi ngôn ngữ sẽ làm hai luồng thông tin “đụng độ” vùng Broca và Wernicke, gây giảm hiểu sâu và tăng lỗi chính tả. Báo cáo của Pew Research 2023 chỉ ra 45 % thanh thiếu niên bị mất tập trung học tập do thông báo ứng dụng trung bình 30 lần/ngày.

• Môi trường vật lý: nhiệt độ quá cao, ánh sáng kém đồng đều, bố trí bàn ghế không thoải mái.
• Môi trường số: cửa sổ trình duyệt dư thừa, thông báo đẩy, đa nhiệm ứng dụng.
• Yếu tố cá nhân: thiếu ngủ (< 6 h/đêm), ăn uống thiếu vi chất B12, caffeine quá mức.

Phân tâm trong môi trường học tập và làm việc

Trong lớp học, phân tâm thường đến từ thiết bị di động và tiếng ồn nền. Thí nghiệm kiểm soát tại Đại học Stanford cho thấy sinh viên để điện thoại ở chế độ rung đã ghi nhớ nội dung bài giảng kém hơn 18 % so với nhóm tắt hoàn toàn thiết bị. Ở môi trường văn phòng mở, tiếng trò chuyện nền và động tác đi lại liên tục làm năng suất lao động giảm trung bình 9 % – số liệu của IOSH 2022.

Lái xe phân tâm là chủ đề an toàn công cộng cấp bách. Nghiên cứu từ NHTSA cho thấy sử dụng điện thoại khi lái xe làm nguy cơ va chạm tăng gấp 3,6 lần. Bảng sau tổng hợp một số môi trường đặc thù và tác nhân phân tâm chủ đạo:

Môi trường	Tác nhân chính	Hậu quả
Lớp học đại học	Điện thoại, mạng xã hội	Giảm điểm kiểm tra
Văn phòng mở	Tiếng ồn đồng nghiệp	Sai sót dữ liệu, stress
Xưởng sản xuất	Âm thanh máy móc, cảnh báo đèn	Tai nạn lao động
Lái xe đường dài	GPS, cuộc gọi	Va chạm giao thông

Phân tâm và các rối loạn tâm thần liên quan

Phân tâm mạn tính có liên quan chặt chẽ với rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD), rối loạn lo âu tổng quát (GAD) và trầm cảm. Bệnh nhân ADHD cho thấy hoạt động bất thường ở mạng mặc định (Default Mode Network) khiến não dễ “lang thang” ngoài nhiệm vụ. Trong lo âu, dòng ý nghĩ ám ảnh kích hoạt hạch hạnh nhân liên tục, làm giảm tài nguyên chú ý cho nhiệm vụ.

• ADHD: chỉ số CPT (Continuous Performance Test) giảm, sóng theta/beta EEG tăng.
• GAD: khả năng chuyển đổi nhiệm vụ (task switching) kém, MSE (mean switch error) cao.
• Trầm cảm: giảm hưng phấn dopamine, tăng thời gian bắt đầu nhiệm vụ (initiation latency).

Điều trị phân tâm liên quan bệnh lý cần kết hợp dược lý (methylphenidate, SSRI) và liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) để cải thiện kiểm soát chú ý.

Các phương pháp giảm thiểu phân tâm

Giảm phân tâm đòi hỏi can thiệp đa tầng: cá nhân, môi trường và công nghệ. Ở cấp cá nhân, kỹ thuật Pomodoro – làm việc 25 phút tập trung và nghỉ 5 phút – chứng minh giúp giảm 40 % thời gian lãng phí. Thiền chánh niệm 10 phút/ngày tăng mật độ chất xám vỏ trước trán lưng giữa sau 8 tuần (theo JAMA 2020).

Ở cấp môi trường, sử dụng tai nghe chống ồn chủ động, bố trí cây xanh, giảm mật độ bàn trong văn phòng giúp hạ mức tiếng ồn xuống < 50 dB. Các nền tảng số áp dụng thiết kế “gián đoạn có chủ đích” (intentional interruption) – gom thông báo thành lô, chế độ Focus Mode trên Android/iOS – cắt giảm 37 % lần mở khóa điện thoại/ngày.

• Thiết lập to-do rõ ràng, ưu tiên theo ma trận Eisenhower.
• Tắt tất cả thông báo đẩy ngoại trừ cuộc gọi khẩn.
• Dùng phần mềm chặn trang gây xao lãng (Cold Turkey, Freedom) trong khung giờ làm việc.
• Bố trí ánh sáng tự nhiên và ghế công thái học để giảm mệt mỏi thần kinh.

Các mô hình nghiên cứu về sự phân tâm

Các mô hình phổ biến gồm Mô hình Bottleneck của Broadbent, Mô hình lựa chọn muộn của Deutsch–Deutsch và Lý thuyết Tải nhận thức (Cognitive Load Theory – CLT). CLT chia tải nhận thức thành ba thành phần: tải nội tại, tải ngoại lai và tải liên quan học tập; phân tâm chủ yếu làm tăng tải ngoại lai, giảm dư địa cho xử lý thông tin mới.

Mô hình N-back trong nghiên cứu thần kinh nhận thức được dùng để định lượng ảnh hưởng phân tâm lên trí nhớ làm việc. Kết quả fMRI cho thấy khi xuất hiện tác nhân gây phân tâm, vùng dlPFC (dorsolateral prefrontal cortex) giảm hoạt hóa, trong khi vùng ACC (anterior cingulate cortex) tăng hoạt hóa – phản ánh quá trình phát hiện xung đột và điều chỉnh.

Bảng tóm tắt một số mô hình và chỉ số đo lường:

Mô hình	Mục tiêu	Chỉ số chính
Bottleneck	Lựa chọn sớm kích thích	Thời gian phản ứng
CLT	Tải nhận thức	NASA-TLX, Pupillometry
N-back	Trí nhớ làm việc	Độ chính xác, BOLD signal

Tài liệu tham khảo

1. NIH – Cognitive Distraction and Attention
2. Frontiers in Psychology – Smartphone Distraction in Driving
3. Pew Research – Teens, Social Media and Distraction
4. JAMA Internal Medicine – Mindfulness Meditation and Cognitive Function
5. Harvard Business Review – Workplace Distractions
6. Shipstead, Z., Lindsey, D. R., Marshall, R. L., & Engle, R. W. (2014). Cognitive Control and Distraction. Journal of Experimental Psychology: General.
7. Lavie, N. (2010). Attention, Distraction, and Cognitive Control Under Load. Current Directions in Psychological Science.